Voorbeeld 1: Als je schoenen knellen, trek ze uit

Tijdens ons tweede gesprek vraagt Lars na een kwartier of ik het goed vind dat hij zijn schoenen uittrekt. Zijn schoenen zitten te strak. Van zo’n actie word ik blij. Het is een voorbeeld van grote eenvoud, maar het herbergt de essentie van leer- verander en ontwikkelprocessen. Allereerst is het een teken dat Lars zich op zijn gemak voelt, een belangrijke  basisvoorwaarde voor ieder leerproces. Ten tweede voelt hij waar het knelt en creëert precies daar ruimte. Ten derde doorbreekt hij een conventie van je gaat toch niet je schoenen uittrekken bij iemand die je nog maar pas kent.

Lars vertelt over hoe zijn bestuurder hem op een missie stuurt, het veld in, waarin al jarenlang uiterst weerbarstige processen gaande zijn, waarin nauwelijks resultaat geboekt is. De bestuurder is cynisch geworden. Hij geeft Lars de opdracht meer met zijn vuist op tafel te slaan om partijen tot resultaat dwingen. Een houding waaraan Lars weinig geloof hecht. We onderzoeken de spanning op verschillende plekken: in het proces als geheel, in de bestuurder, in Lars en in de relatie tussen beiden. De spanning die hij persoonlijk voelt is een afspiegeling van de spanning van het project als geheel. De schoen wringt vooral bij hoe (on)vrij Lars zich voelt om als beleidsadviseur ‘spannend’ te adviseren en voor het bestuur een ongemakkelijke waarheid bloot te leggen. Als hij zijn opgestapelde spanning in gesprek gaat brengen, kan deze weer gaan stromen. Hij besluit om het bestuur te adviseren zich terug te trekken uit dit project. Misschien leggen ze zijn advies naast zich neer, maar hij wil zeggen wat hij te zeggen heeft. Daarnaast wil hij in een een-tweetje de bestuurder spiegelen wat het effect is van diens houding op de resultaten van het project. En zoiets doe je niet zomaar met een bestuurder, net zomin je zomaar je schoenen uittrekt… Maar het voornemen alleen al lucht hem op.

Voorbeeld 2: Als de bal niet rondgespeeld wordt, kijk dan naar de posities

Tijdens een overleg met bestuurders uit de gehandicapte zorg vertelt Fabian over zijn toer langs alle afdelingen. Een aantal zaken, die niet goed lopen, bespreek hij vervolgens in zijn MT. Sommige MT-leden pakken het op, maar het ICT-vraagstuk komt niet van de grond. Fabian doet alles om te voorkomen dat hij eigenaar wordt. De spanning die hij over de situatie heeft is voelbaar, hij heeft er last van. Medewerkers verwachten een verbetering, maar degene die verantwoordelijk is voor die verbetering komt niet in beweging.

Het gesprek met Fabian focust zich om de spanning helder te krijgen waarin hij verkeert en richt zich niet in eerste instantie op wat hij moet doen. Doordat Fabian zich veel meer zorgen maakt dan de ICT-manager zelf, zit hij qua energie al op de stoel van zijn manager. Fabian heeft een overspanning terwijl zijn MT-lid in een onderspanning zit en zo houden ze elkaar keurig in evenwicht. Een typische situatie waarin de bal niet rond gespeeld kan worden, omdat niet iedereen in positie is, het juiste eigenaarschap toont. Alhoewel Fabian dit onproductieve evenwicht geenszins heeft beoogd, heeft hij daaraan wel bijgedragen.
Gaandeweg het gesprek zie ik letterlijk de spanning in zijn lichaamshouding oplossen, doordat er licht en lucht bij komt. Hij wil het gesprek met zijn manager aangaan en zijn spanning en zorg met de ICT manager delen en de ander daartoe uit te nodigen. Van daaruit zal hij zien wat er ontstaat, maar voor hem is het gesprek pas klaar als er een duidelijke eerste stap is geformuleerd.

De spanning in beweging brengen

In beide voorbeelden zien we dat er belangrijke informatie in de spanning zit waarmee je stagnerende processen weer in beweging kan krijgen. Enerzijds zit er spanning op het resultaat dat bereikt moet worden. Anderzijds zit er spanning op de relatie tussen de mensen die gezamenlijk verantwoordelijk zijn voor dat resultaat. We moeten stoppen met dingen te regelen en worden uitgedaagd om in het hier en nu aanwezig te zijn, om als professional en mens tevoorschijn te komen en de ander(en) uit te nodigen tot een ‘spannend’ gesprek. Op deze ‘plek der moeite’ wordt alles wat we willen bereiken en oplossen opgeschort en gaat het om de spanning toe te laten, in te brengen en te onderzoeken. Maar hoe bereid je je voor op zo’n spannend gesprek? Hoe kun je informatie die in de spanning zit ontsluiten? Als coach doorloop ik dan de volgende stappen. Heb je geen coach? Probeer dan zelf eens het volgende experiment…

• signaleer als je spanning begint op te slaan of als je energie wegloopt
• stop met iets te willen bereiken of op te lossen (onder spanning ga je meer van hetzelfde doen en ben je dus niet creatief meer)
• maak een pas op de plaats en ga naar de spanning toe, voel de spanning (met je lijf, want met je hoofd kun je niet voelen)
• als je de spanning voelt, ontstaat er paradoxaal genoeg enige ontspanning en ruimte
• stel jezelf de vraag: wat gebeurt hier? Waar voel ik me in gevangen? Wat knelt er?
• breng de spanning in gesprek. Welke vraag en/of boodschap heb je aan de ander? Realiseer je dat je samen deel uitmaakt van de spanning.
• houdt het uit met deze eerste stap, ga niet allerlei scenario’s bedenken, maar laat je leiden en eventueel verrassen door wat er in het hier en nu van het gesprek gebeurt.

Smaakt dit spelen met spanning naar meer? Dan kun je verdere inspiratie opdoen in mijn boek 'Aandacht in Interactie' of tijdens de masterclass 'Spelen met Spanning!', die in september van start gaat.

Masterclass ‘Spelen met Spanning’ startdatum 23 september 2016, verder info bij SchoolvoorCoaching

Van Paassen, M., Aandacht in interactie – de spanning tussen organiseren en laten ontstaan, Stili Novi, Utrecht 2014